مساله‌ای بنام «تجدید چاپ»

حتی اگر کتاب‌خون هم نباشید، از مشکلات این فضا خبر دارید و می‌دونید که صنعت نشر در ایران، خیلی حال‌واحوال خوبی نداره. آمارها نشون میدن که هرسال از تعداد ناشرین فعال کاسته میشه، تیراژ هر کتاب شیب نزولی داره و عناوین با کیفیت کمتری روونه‌ی بازار میشن. اقتصاد نشر در ایران درست کار نمی‌کنه، هم بخاطر اینکه مخاطب کمه و هم اینکه ناشرین خیلی حواس‌شون به نیاز روز مخاطب است. اگر به طور مستمر به کتاب‌فروشی ها سر بزنید، احتمالا متوجه شدید که عمده کتاب‌های تازه منتشر شده، از ناشرین محدود بیرون میان و عملا تعداد انتشارات غیرفعال به غایت کمه.

توی این پست نمی‌خوام درباره‌ی بازار نشر ذکر مصیبت کنم، که اتفاقا می‌خوام به پتانسیلی اشاره کنم که می‌تونه درآمدزا باشه و تا حدودی اون‌ها رو از مخمصه‌ی فعلی نجات بده، اما خیلی توجهی بهش ندارند. مساله‌ای که من به کرات باهاش مواجه می‌شم، عدم امکان تهیه‌ی کتاب‌هاییه که چاپ اون‌ها تموم شده.

مساله از این قراره: یکی تصمیم می‌گیره کتابی بنویسه، ترجمه کنه و یا ماحصل تحقیق و پژوهش‌ش رو منتشر کنه. سراغ ناشر میره و با هم به توافق می‌رسند و اثر در قالب کتاب و با تیراژی مشخص تولید میشه. کتاب‌ها در سطح کشور یا منطقه‌ای محدودتر (مثلا شهر تهران) توزیع میشه و ملت هم اون‌ها رو می‌خرن و از اونجایی که کتاب‌ها تولید مثل نمی‌کنند، بعد از یه مدت تموم میشه. معقول اینه که به محض اتمامِ موجودی، ناشر دوباره دست بکار بشه و سری دوم رو روونه‌ی بازار کنه. اما خُب، همیشه هم اینطوری نیست. در واقع بهتره بگیم همیشه عقلِ سلیم اینطور حکمی نمی‌ده و بهانه‌های زیر مطرح میشه:

مسائل اقتصادی

واقعیت اینه که ما ملت، حداقل در طول تاریخ معاصرمون، هیچوقت کتابخون نبودیم. این مدعا رو میشه خیلی ساده و با مقایسه‌ی تیراژِ کتاب‌‌هامون با ممالک خارجه ثابت کرد. لازم نیست راه زیاد دوری هم بریم، حداکثر تیراژ کتاب در ایران پنج هزار نسخه و در ترکیه، حداقل تعداد همین مقدار هست. خیلی وقت‌ها، خیلی از کتاب‌ها هستند که چندین سال طول می‌کشه تا چاپ اول‌شون تموم بکشه و این یعنی اینکه سرمایه‌ی ناشر، مدت‌ها راکد می‌مونه. لذا از اون‌جایی که احتمالا عقلِ ناشرین محترم عموما پاره‌سنگ برنمی‌داره، تصمیم می‌گیرند که عطای اون اثر رو به لقاش ببخشند و از خیرِ تجدید چاپش بگذرند.

مسائل ارتباطی

گاهی وقت‌ها اما دلیلی کاملا مخالف با مورد اول باعث میشه که یک اثر نتونه چاپ مجدد داشته باشه. کتابی با فروش بیشتر نسبت به پیش‌بینیِ اولیه‌ی ناشر یا مولف روبرو میشه و یکی از طرفین رو “جو” می‌گیره و راضی به ادامه‌ی همکاری با شرایط اولیه نمیشه. باید اعتراف کنم که حداقل بنا به مشاهات من، عموما مولفین زیر می‌زنند و حاضر نیستند بر اساس توافق اولیه کار رو ادامه بدن. البته همیشه هم علتِ اختلاف این نیست و هر دلیل دیگه‌ای می‌تونه داشته باشه. مهم اینه که نمی‌تونن آب‌شون رو از یه جوی گذر بدن و اینطوری میشه که یه دعوای فرهنگی-هنری رخ میده. خروجی‌ش چی میشه؟ اون کتاب می‌میره یا نهایتا سر از بازار چاپ قاچاق درمیاره.

مسائل اعتقادی

بهرحال هرمملکتی برای خودش کلی قوانینِ نوشته و نانوشته داره، ضمن اینکه مسئولین هم سلایقی دارند که قطعا باید به اون‌ها احترام گذاشته بشه و الی آخر! لذا، وقتی میگن فلان چیز نباید دیگه چاپ بشه، حتما نباید بشه دیگه. فقط یه قسمت بد داره که این سلیقه قابل پیش‌بینی نیست، کتابی ممکنه در یک دولت مورد تقدیر قرار بگیره و در دولت بعدی، مجوز چاپ نگیره. 

مسائل خانوادگی

گاهی شخص مولف که آدمِ موجهی هم بوده، طبق شرایطی اثرش رو به ناشر سپرده و در زمان حیاتش با خوبی و خوشی با هم کار می‌کردند. بعد که سر بر بسترِ ابدی می‌گذاره، ورثه‌ی محترم به نظرشون می‌رسه که میشه از ارثیه‌ی فرهنگیِ بجا مانده از متوفی، منفعت بیشتری برد و تصمیم می‌گیرند، ادامه‌ی همکاری با ناشر مربوطه رو متوقف کنند. از اون‌جایی که ناشر هم در مالکیت معنوی و تجاری اون اثر سهیمه، اجازه‌ی بازنشر اثر رو از وارثان می‌گیره و اینطوری، جلوی ادامه‌ی حیات و تکثیر اون کتاب گرفته میشه. این ماجرا در بازار موسیقی خیلی داغ‌تر و شایع‌تره.

خیلی از کتب و آثاری که بنا به یکی از دلایل زیر تجدید چپ نشدند، منابع و آثار مهمی بودند که نبود‌شون حقیقتا می‌تونه مشکل ایجاد کنه. عموما هم درباره‌ی کتاب‌هایی صحبت می‌کنیم که مدت درازی از چاپ آخرشون گذشته  ونمیشه به پیدا کردن نسخه‌ی دیجیتالش امیدوار بود. اگر هم جایی نسخه‌ی الکترونیکی اون یافت بشه، عموما به صورت اسکن شده و با کیفیت ناگواره. پس همه‌ی این‌ها، عملا نسخ دیجیتالی خیلی برای حقوق مولف وقعی قائل نشدند و آدم خیلی راضی نیست که از مال دزدی استفاده کنه! دقت کنید که داریم درباره‌ی چند هزار عنوان کتاب صحبت می‌کنیم که ما حتی از چاپ اون‌ها هم مطلع نیستیم! خیلی از آثار مطرح ادبی جهان، پژوهش‌های تاریخی که امروز خودشون می‌تونن دوباره به عنوان متریال لازم برای پژوهش‌های تازه قرار بگیرند، و کتب علمی معتبر و بدون تاریخ مصرف در این حجم می‌گنجند که جز اسمی در ویکی‌پدیا اثر دیگه‌ای ازشون نیست.

به واسطه‌ی کار در نوار، شناختی نسبی از فعالین این صنعت دارم و تا حدودی از مدل فکری‌شون مطلعم. تصور می‌کنم که این مساله، چندان بدون راه‌حل هم نیست و میشه با فرمول‌هایی به مشکلاتی که پیش‌تر عنوان شد غلبه کرد. من خودم از همه‌ی توانم برای رسوندن این مطلب به گوش آدم‌های مرتبط استفاده می‌کنم، شما هم لطفا این لطف رو بکنید که بتونیم آرشیو محدود محتوا و کتب فارسی رو دوباره در اختیار داشته باشیم:

1. نشر دیجیتال: استفاده از سرویس‌های نشر دیجیتال قانونی مثل فیدیبو، طاقچه، نوار و امثالهم، بخش عمده‌ی مشکلت فوق‌الکذر رو حل می‌کنه. در واقع میشه بدون ریسک مالی، کتابی رو دوباره در معرض استفاده قرار داد و توئمان درآمد هم داشت. ضمن اینکه میشه با انواع فرمول‌ها، شیوه‌ی تسهیم درآمد رو بین طرفین ماجرا مشخص کرد که کسی متضرر نشه. 
2. چاپ بر اساس تقاضا: یکی از الگوهای خیلی خیلی موفق توی دنیا، پرینت بر اساس تقاضا هست. توی این مدل، کتابی چاپ نمیشه مگر یک نفر اعلام کرده باشه که اون رو می‌خواد و هزینه‌شو داده باشه. طبعا هزینه‌ی خرید کتابی با این فرمول تولید قدری بالاتره، ولی نه اونقدر که آدم رو از خیر داشتنش بگذرونه! واقعا جای خالی یه استارتاپ این شکلی شدیدا در ایران احساس می‌شه (نمی‌دونم هست یا نه) و اگر یه نفر بخواد این کار رو بکنه، حتما برنده‌ست. اگر کسی پایه‌ی اینکار بود، من می‌تونم احتمالا کمکش کنم. می‌دونم که ناشرین از یه پیشنهاد این‌شکلی استقبال می‌کنند و با انتخاب یه نیچ مارکت درست، همه‌چی می‌تونه خوب و سریع پیش بره.
3. فروشگاه کتاب دست دوم: خیلی برام عجیبه که چرا ما هنوز توی ایران یه فروشگاه آنلاین تخصصی برای کتاب‌های دست دوم نداریم. البته روی دیوار و شیپور آرشیو خوبی از کتاب‌های مستعمل هست، و حوالی میدون انقلاب هم صدها کهنه‌فروشی کتاب وجود داره. اما هیچ‌کدوم اون چیزی که باید باشند، نیست! این هم یک ایده‌ی استارتاپی دیگه که با یخورده دقت در انتخاب سورس‌های مورد نیاز، احتمال اینکه آینده‌ی خوبی داشته باشه براش زیاده. هرچند این مدل مشکل رو به صورت بنیادی حل نمی‌کنه (چون تعداد کتاب‌ها محدوده) ولی می‌تونه تو وضع فعلی کارآمد باشه.
4. کتابخانه ملی: بعضی از کشورها، کتابخانه‌ی ملی فعال‌تری نسبت به ما دارند و هرسال کتاب‌هایی که از قانون کپی‌رایت اون کشور خارج شدند رو به صورت رایگان و در قالب نسخ دیجیتال منتشر می‌کنند. برخی از دانشگاه‌های که پژوهشکده‌های مرتبطی دارند هم به این ماجرا مشغولند. کاش کتابخانه‌ی ملی ما هم به این موضوع فکری می‌کرد و یجورایی دسترسی رو منابع فاقد کپی رایت (حداقل) تسهیل می‌کرد. نمی‌دونم توی فکرشون هست یا نه، ولی امیدوارم که بهش فکری بکنند.

می‌دونم که احتمالا تعداد آدم‌هایی که این مساله دغدغه‌شون هست، خیلی کمن. اما باور کنید که اگر زیرساخت و مدل درستی و برای توزیع دوباره‌ی کتاب‌های یادشده به بازار ایجاد بشه، هم درش نفع اقتصادی هست و هم نفع فرهنگی. 

مثل همیشه، اگر چیزی از قلم افتاده یا پیشنهادی دارید، لطفا با من درمیون بگذارید.